Iconen als vensters op de hemel

Een bescheiden poging om te zeggen wat iconen zijn, waarvoor ze bedoeld zijn en hoe wij ermee kunnen bidden.

Iconen vormen al eeuwenlang een waardevol onderdeel van de christelijke gebedstraditie. Vanaf het vroege christendom maakten gelovigen afbeeldingen van Christus, Maria, profeten, heiligen en Bijbelse taferelen om hun geloof tastbaar en zichtbaar te maken. Zeker in een tijd waarin boeken schaars waren en slechts weinigen konden lezen, waren zulke afbeeldingen essentieel om Bijbelse voorstellingen en figuren toegankelijk te maken. Vanuit deze eerste afbeeldingen ontstond geleidelijk een bijzondere kunstvorm, bekend als iconen, een term afgeleid van het Griekse woord ‘eikoon’, wat ‘beeld’ betekent. Hun oorsprong ligt vooral in de Oosterse Orthodoxe kerk, waar ze al vroeg een centrale rol speelden binnen liturgie en gebedspraktijk. Door de eeuwen heen groeide de eerbied voor iconen, waardoor ze ook steeds meer een plaats kregen binnen andere christelijke tradities.

In de vroege Middeleeuwen ontstonden soms heftige discussies over het gebruik van iconen. Sommigen waren bezorgd dat ze zouden leiden tot afgoderij. Uiteindelijk bracht het Tweede Concilie van Nicea (787) duidelijkheid: iconen worden niet aanbeden, maar zijn hulpmiddelen voor gebed. Zoals Johannes van Damascus benadrukte: “Ik aanbid niet de materie, maar de Schepper van de materie, die materie geworden is omwille van ons.” Hiermee werd duidelijk gemaakt dat de eer die aan iconen wordt gegeven niet naar het hout of de verf gaat, maar naar Christus, de heilige personen of de Bijbelse taferelen die erop staan afgebeeld. Iconen worden dus niet aanbeden, maar zijn vensters naar het goddelijke.

Deze gedachte sluit aan bij het Bijbelse principe dat God zelf zichtbaar werd in Jezus Christus: “Het Woord is vlees geworden en heeft onder ons gewoond” (Joh 1,14). Omdat God in Christus zichtbaar en tastbaar werd, kunnen we via afbeeldingen beter onze aandacht richten op Hem. Zoals Jezus zelf zei: “Wie Mij gezien heeft, heeft de Vader gezien” (Joh 14,9). Iconen maken dit zichtbaar en helpen ons in gebed om onze gedachten en gevoelens volledig op Christus en het mysterie van zijn aanwezigheid te richten.

Het schilderen van iconen is meer dan alleen kunst. Traditionele iconenschilders benaderen hun taak met diep respect en toewijding. In plaats van schilderen spreken ze liever over het ‘schrijven’ van een icoon, omdat ze niet alleen een afbeelding maken, maar zorgvuldig uitdrukking geven aan een spirituele werkelijkheid. Dit ‘schrijven’ gebeurt in gebed en meditatie, waarbij elk detail – van de blik in de ogen van een heilige tot de symboliek in kleuren en kleding – bewust gekozen wordt. De iconograaf ziet zichzelf niet als schepper van iets nieuws, maar als iemand die nederig probeert te weerspiegelen wat God in Christus en in de Bijbelse verhalen reeds heeft geopenbaard, of wat zichtbaar wordt in het leven en de uitstraling van heiligen uit latere periodes. De schilder werkt biddend, vaak in stilte, soms zelfs vastend, zich bewust van de grote verantwoordelijkheid en het heilige karakter van zijn taak.

Hoe bidden we nu precies met iconen? Bidden voor een icoon is in wezen altijd een gebed in en met de Heilige Geest. Het is de Geest die ons van binnenuit beweegt en ons helpt doorheen het venster van de icoon te kijken naar het goddelijke mysterie. In het gebed staan we niet als toeschouwer tegenover een kunstwerk, maar worden we geleid door de Geest, die ons voorbij of doorheen het zichtbare voert, dichter bij God.
Als we bidden voor een icoon van Christus, richten we ons rechtstreeks tot Jezus zelf. Als we bidden voor een icoon van Maria of een andere heilige, vragen we om hun voorspraak bij God. De icoon helpt ons om onze aandacht en concentratie vast te houden, terwijl de Heilige Geest ons innerlijk opent voor Gods aanwezigheid.

Uiteindelijk nodigen iconen ons uit tot een diepere ontmoeting met God zelf. Ze openen een geestelijke ruimte waarin we ons verbonden weten met de hemel en de gemeenschap der heiligen. Daarom zijn ze meer dan kunst: het zijn instrumenten van gebed die ons helpen dichter bij het goddelijk mysterie te komen. Laten we daarom iconen koesteren als kostbare geschenken, uitnodigingen om ons geloof te verdiepen, en stille getuigen die ons begeleiden naar een diepere ontmoeting met het mysterie van Gods drie-ene liefde.

Tekst: kris

Deze icoon toont Jezus Christus als Pantocrator, wat in het Grieks betekent “Almachtige” of “Alheerser”. Dit beeld behoort tot de meest geliefde en bekende iconografische tradities binnen de orthodoxe kerk en straalt een diepe sereniteit en ernst uit. Christus heft zijn rechterhand op in een teken van zegening, terwijl hij in zijn linkerhand het Evangelie vasthoudt, het symbool van zijn goddelijke wijsheid en leer.

Rond het hoofd van Christus schittert een gouden aureool waarin een kruis zichtbaar is, met de Griekse letters Ο Ω Ν (“Hij die is”), wat verwijst naar zijn eeuwige en goddelijke natuur. De kleuren van de icoon zijn rijk aan symboliek: rood verwijst naast Christus’ goddelijke natuur ook ook naar zijn lijden, offer en verlossing; blauw naar zijn hemelse afkomst en heiligheid; en goud naar het stralende, goddelijke licht dat hij vertegenwoordigt.

De tekst op het Evangelie in Christus’ hand bevat de Griekse woorden “ΕΓΏ ΕΙΜΙ ΤΟ ΦΩΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ”, wat betekent “Ik ben het licht der wereld” (Joh 8, 12)