Johannes Damascenus († 749)

Johannes van Damascus (Ιωαννης Δαμασκηνος), † 749, is een van de grootste theologen van de Byzantijnse traditie, vooral vanwege zijn verdediging van de iconenverering. Als monnik van een klooster nabij Jeruzalem was hij ooggetuige van de islamisering van het oostelijk deel van het Byzantijnse Rijk. De Katholieke Kerk vereert hem als heilige kerkleraar.

Jeugd
Johannes werd rond 650 geboren in Damascus in een rijke christelijke familie. Zijn grootvader had als Byzantijns stadsprefect Damascus overgedragen aan de Arabische veroveraars. Johannes’ vader Sergius werd schatkistbewaarder van kalief Moe’awidja I. Ook Johannes was – reeds op jonge leeftijd – werkzaam als econoom aan het hof van de kalief. Rond het jaar 700 hield hij het daar voor gezien omdat hij monnik wilde worden. Samen met zijn stiefbroer Cosmas, de latere Sint Cosmas van Maiuma, trad hij in in het klooster van Sint Saba, bij Jeruzalem. Daar zou hij blijven tot zijn dood op 4 december 749.

Redenaar
Als monnik legde Johannes zich toe op gebed, ascese en theologie. Zijn leermeester was patriarch Johannes V van Jeruzalem, die hem tot priester wijdde. Hij had de gave van het woord, wat bleek uit zijn briljante redevoeringen, die hem de bijnaam Χρυσορροας (Chrysorroas, ‘Gouden Stroom’) opleverde.

Veroordeling en rehabilitatie
Johannes Damascenus schreef tal van werken, waaronder drie oraties over de iconenverering. De tekst van deze beroemd geworden toespraken werden door het iconoclastisch Concilie van Hiera (754) op een lijst van verboden geschriften geplaatst, maar vormden later het bewijs van zijn orthodoxie. Zij waren de reden voor zijn rehabilitatie en heiligverklaring door het Tweede Concilie van Nicea (787), het zevende oecumenische concilie dat het iconoclasme veroordeelde. De oraties bevatten de eerste belangrijke theologische pogingen om de verering van afbeeldingen van Christus en de heiligen te rechtvaardigen. Johannes doet dat door een verband te leggen met de Incarnatie, de Menswording van God.

Geheiligde materie
Johannes Damascenus maakte het onderscheid tussen aanbidding (λατρεια, latreia) en verering (προσκυνησις, proskynesis). Alleen God kan als almachtige schepper van het al aanbeden worden. Vereerd worden zij die dankzij de goddelijke genade heilig zijn. Als hulpmiddel bij die verering kan gebruik worden gemaakt van een materieel object waarop de heilige staat afgebeeld. Johannes benadrukt echter dat de afbeelding in geen geval met de afgebeelde geïdentificeerd kan worden. Ook wordt in de iconenverering niet de materie aanbeden, maar de Schepper van de materie, aldus Johannes Damascenus.

Iconoclasme
Het onderscheid tussen aanbidding en verering bleek het steekhoudende christelijk antwoord te zijn op het strenge beeldenverbod van het Oude Testament. De Byzantijnse keizer Leo III de Isauriër meende dat dit verbod absoluut was en dat het dus ook voor christenen gold. Vandaar dat hij vanaf 730 alle afbeeldingen van Christus en de heiligen verbood. Het was de aanzet tot het iconoclasme. Ook de oprukkende islam kende een strenge interpretatie van het Mozaïsche gebod: geen enkel schepsel mocht worden afgebeeld.

Reliekverering
Volgens Johannes Damascenus heeft God de materiële schepping door zijn Incarnatie geheiligd. Daarmee is ook de verering van relieken van heilige personen een godvruchtige aangelegenheid geworden. Gelovigen die op volmaakte wijze deelhadden aan de verrijzenis van Christus hadden een lichaam waarin God gewoond had. Een restant van dit lichaam was dus aangeraakt door de goddelijke aanwezigheid en daarmee vererenswaardig.

Legende
Volgens een overlevering werd Johannes Damascenus in het jaar 717 wonderbaarlijk genezen. Hij was door de iconoclastenkeizer Leo valselijk beschuldigd van hoogverraad jegens de kalief in Damascus. Die besloot daarop de rechterhand van Johannes af te hakken. Johannes bad tot een icoon van de Moeder Gods en zijn afgehakte hand werd op miraculeuze wijze met zijn arm herenigd. Als dank aan Maria vervaardigde hij een ex voto: een zilveren replica van zijn rechterhand, die hij bevestigde aan de betreffende icoon. Later kreeg deze icoon de naam ‘Driehandige Allerheiligste Maagd’ (Παναγια η Τριχερουσα, Panagia i Tricherousa).

Feestdag
De liturgische gedachtenis van Johannes Damascenus wordt zowel in Oost als West gevierd op 4 december. Paus Leo XIII riep hem in 1890 uit tot universeel kerkleraar en tot patroon van oosterse theologiestudenten.

WERKEN

• ‘De Kostbare Parel’: de levens van de heilige Barlaam en Joasaph
• Drie apologetische verhandelingen ’tegen de vijanden van de heilige iconen’
• ‘De Bron van Wijsheid’, bestaande uit ‘Filosofische hoofdstukken’, ‘Over de ketterij’ (waaronder ook een anti-islamitisch deel) en ‘Een exacte uiteenzetting van het orthodoxe geloof’. In het Latijnse Westen waren deze geschriften bekend onder de naam Sententiae Damasceni.
• ‘Heilige parallelen’
• ‘Traktaat over het juiste denken’
• ‘Over het vasten’
• ‘Tegen de Jacobieten’
• ‘Tegen de Nestorianen’
• ‘Dialoog tegen de Manicheeërs’
• ‘Gesprek tussen een Saraceen en een christen’
• ‘Inleiding tot elementaire dogmatiek’
• ‘Over de twee testamenten in de Christus’
• Commentaar op de Brieven van Paulus
• Hymnen

Bron: KRO-NCRV

Johannes van Damascus

OVERVLOED BIJ SCHAARSTE
(Bij Jes 25, 6-10a / Mt 15, 19-37)

Beste mensen, advent, de tijd als voorbereiding voor het hoogfeest van  Kerstmis. Stapje voor stapje leven we er naartoe. We staan pas aan het begin, en toch wordt ons vandaag als het ware al een feest in het vooruitzicht gesteld. En wat voor feest. Jesaja droomt er al van dat op deze berg, de Sionsberg, voor alle volken een feestmaal zal worden aangericht met: uitgelezen gerechten en belegen wijnen, een feestmaal rijk aan merg en vet. Dat zal een bijzonder feest worden, en wel voor alle volken. Het is bijna niet te geloven.

Maar, op dit moment is het nog niet zover. Jesaja stelt het zich voor als een visioen in de hoop dat het eens zover zal komen. Ook toen was er niet overal peis en vree. Ook toen waren er onlusten en onbegrip, werden versterkte muren vertrapt, werd er gevochten tussen het ene land en het andere.

Jesaja droomt verder dat de dood tenietgedaan zal worden. Hij spreekt over een sluier die over de wereld ligt. Als het ware wordt de ellendige situatie van de wereld verstopt onder een waas die we zelf niet alleen kunnen verwijderen.
We horen tegelijkertijd een belofte dat Hij de tranen van elk gezicht zal wissen. Dat zou toch geweldig zijn, want er is veel narigheid in de wereld, die gebukt gaat onder ellende en verdriet met duizenden tranen.

Advent is ‘Leven in hoop’, soms tegen alle hoop in. Zullen we samen proberen om te geloven in het, door Jesaja beschreven visioen, al ziet het er nog niet naar uit dat het zich spoedig zal voltrekken? Tussen de tijd van Jesaja en onze tijd liggen ook al vele jaren.

Achteraf, terugkijkend, zullen we kunnen zeggen: Hij was onze hoop: Hij zou ons redden. Juich en wees blij! Hij heeft ons gered.
Redding gebeurt soms in het groot, maar vaak ook in kleine dingen, soms hier, soms daar, ook nu al.

Er is voor ons in deze tijd, en voor de hele wereld een opening, lezen we vandaag in het evangelie over de broodvermenigvuldiging.
Met bijna niets worden vierduizend man, plus nog vrouwen en kinderen, gevoed. Ons logisch verstand zegt dat dit niet kan. Maar er bleek, ook in de tijd van Jezus, meer mogelijk dan een mens maar kon bedenken. Het kan met elk klein gebaar, zoals we zagen. Een kleine jongen uit het publiek stond alles wat hij voor zichzelf had meegenomen af en legde zijn gaven in Jezus’ handen. Hij bleef dichtbij staan en zag wat Jezus deed.
Hij [Jezus] sprak een dankgebed uit, brak de broden en gaf ze aan de leerlingen, en die deelden ze uit aan de mensen.
Wat zal die jongen achteraf blij zijn geweest dat hij alles wat hij had aan Jezus gegeven had. Alles! Hij had niets achtergehouden voor zichzelf.

Wijzelf staan tussen al die mensen in en reiken elkaar aan wat ook wij te geven hebben. Allereerst ons hart en de zorg voor elkaar. Als ieder geeft wat hij heeft, – je kent het vervolg van het spreekwoord – dan zijn we samen waard dat we leven. De wonderen gebeuren waar mensen niet tellen en meten en geen vragen stellen over het hoe en waarom, maar getroffen worden door de eenvoud van wat geven is. Wat we met ons hart doen, vermenigvuldigt zich mateloos.

Dit is het visioen dat wij voor ogen mogen houden, in de richting van Kerstmis. Samen maken we het waar, voedend en voelend wat ieder nodig heeft.

Laten we bidden

Goede Vader,
wij danken U dat U ons Jezus,
Uw Zoon, gegeven hebt.
Jezus die geraakt werd
door al die hongerige en dorstige mensen.
Jezus die hen liefdevolle aandacht gaf,
opbeurde en genas.
Wij scharen ons bij diezelfde menigte.
Moge het zo Kerstmis worden,
wachtende in stilte op zijn komst
als Verlosser en Redder van deze wereld.
Amen

Beste mensen,
Leef naar Kerstmis toe, vanbinnen, en vind er vormen voor naar buiten. Word stil en zie verlangend naar Hem uit. In de mate waarin binnenkant en buitenkant op elkaar zijn afgestemd, zul je ervaren dat je steeds meer toegroeit naar Kerstmis..
Ricky

Een gedachte voor onderweg

Zoek naar harmonie tussen je binnen- en buitenwereld. Leer gevoelig te worden voor die harmonie, dat evenwicht. Je zult er wel bij varen. Deze twee  werelden horen in ieders leven harmonieus bij elkaar. Herken in jezelf of ze heel ver uit elkaar liggen of dat je juist zoekende bent om die binnen- en buitenkant niet zozeer als tegenstellingen te beleven, maar als aanvulling van elkaar.

Blog ‘Van Woord naar leven’

Reageren of uitwisselen betreffende de lezingen of de overweging, kan via de blog ‘Van Woord naar leven’.

Klik hier voor de blog.

Om de kwaliteit van het gesprek te waarborgen worden de reacties geplaatst na moderatie.